Biografia

Życiorys

Krzywda
Herb Moniuszków

Fragmenty wierszy o Stanisławie Moniuszce

„…Jeśli kiedy Polacy własną mowę zdradzą,
Polskim pieśniom Śpiewniki twe umrzeć nie dadzą…”  autor nieznany, 1856 r.

„…Widziałem po świecie, jak pieśni Twej siłą zawrzały kamienne umysły, jak oko, co dotąd bezmyślnie świeciło, poczuło jak łzy mu wytrysły. …”, Władysław Syrokomla (właśc. Ludwik Władysław Franciszek Kondratowicz herbu Syrokomla), 1849 r.

„…Ty więc co zlałeś pieśń wiejskich poddaszy z pieśnią nadziemian, zwij się w państwach ducha Książęciem muzyki naszej.” Jadwiga Łuszczewska (Deotyma), 1857 r.

„…Mistrzu! Choć rączy czas uniesie wieki, zawsze, jak dziwne, życiodajne rzeki, płynąć nam fale twoich pieśni będą:…”, OR-OT (Artur Oppman), opubl. w 1900 r.

Ojciec polskiej Opery Narodowej urodził się 5 maja 1819 r. w majątku Ubiel, w katolickiej rodzinie polskiej szlachty, herbu Krzywda. Przyszły kompozytor był jedynym potomkiem Czesława Moniuszki i Elżbiety z Madżarskich Moniuszkowej, w licznej rodzinie Moniuszków. Przebywając w gronie wykształconych stryjów, bardzo dużo czytał (po stryju Kazimierzu odziedziczył bogatą bibliotekę), miał okazję często słuchać patriotycznych dysput rodzinnych, uczył się kilku języków obcych, był widzem amatorskich teatrów domowych u stryja Józefa. Matka, Elżbieta Moniuszkowa, nie była zawodowym muzykiem, ale stała się dla syna pierwszą nauczycielką gry na fortepianie, odkrywając, wspólnie z ojcem Stasia – Czesławem Moniuszko – muzyczne zdolności jedynaka. Elżbieta Moniuszkowa, mając piękny głos, śpiewała synowi patriotyczne pieśni ze „Śpiewników historycznych” Niemcewicza m.in. do muzyki Kurpińskiego, Deszczyńskiego, Szymanowskiej i innych. Mały Staś nauczył się ich wszystkich na pamięć.

Przyszły kompozytor w domu rodzinnym chłonął atmosferę wrażliwości na sztukę, na postawy patriotyczne, na potrzebę zdobywania wykształcenia, na troskę o ludzi z niższej klasy społecznej. Dzięki stryjowi Kazimierzowi przyszły kompozytor nie tylko odziedziczył bogatą bibliotekę, ale też poznał języki obce, podstawy filozofii, medycyny, zdobył wiedzę przyrodniczą. Stryjowie Dominik i Kazimierz byli dla niego przykładem prawdziwej troski o los włościan mieszkających na terenach ich majątków. Czesław Moniuszko, choć nie miał wyższego wykształcenia, jak jego bracia, malował, rysował i pisał pamiętniki. Bardzo zadbał o solidne wykształcenie jedynaka.

Ośmioletni Staś przeniósł się z rodzicami do Warszawy i podjął naukę w gimnazjum ojców Pijarów. August Freyer był jego pierwszym zawodowym nauczycielem teorii muzyki, gry na fortepianie i na organach. Po trzech latach Czesław Moniuszko, wraz z żoną i synem, zmuszony był wyjechać z Warszawy, aby zająć się majątkiem odziedziczonym po ojcu. W 1830 roku rodzina Moniuszków osiedliła się
w Mińsku, gdzie Stanisław kontynuował naukę w gimnazjum, a lekcje gry na fortepianie otrzymywał od Dominika Stefanowicza. Sześć lat później 17-letni Stanisław, poznał w Wilnie Aleksandrę Müllerównę, z którą zaręczył się. Aby spełnić warunek przyszłej teściowej (zdobycie zawodu, umożliwiającego utrzymanie rodziny). 18-letni Stanisław Moniuszko, wyjechał na 3-letnie studia muzyczne
do berlińskiej Singakademie, gdzie uczył się u Karola Fryderyka Rungenhagen’a. W Berlinie poznał tajniki harmonii, kontrapunktu, instrumentacji i dyrygentury. Chociaż ojciec Czesław planował dla Stanisława karierę urzędniczą, jednak nie zabronił mu studiów muzycznych i czynił wielkie wysiłki finansowe, aby syn mógł zrealizować swoją pasję zawodową. Jeszcze podczas studiów w Berlinie, ukazały się drukiem trzy pieśni Stanisława Moniuszki do słów Adama Mickiewicza.

Ukończywszy berlińskie studia, Stanisław Moniuszko wrócił do Polski i 25 sierpnia 1840 r. zawarł w Wilnie ślub z Aleksandrą Müllerówną. Od jesieni 1840 roku był inicjatorem ożywienia kulturalnego życia Wilna. Zapoznawał społeczeństwo wileńskie
z dyrygowanymi przez siebie utworami Beethovena, Haydna, Mendelssohna, Mozarta.

Starając się utrzymać rodzinę, w 1841 roku przyjął posadę organisty w kościele Św. Jana w Wilnie, jednocześnie udzielał prywatnych lekcji gry na fortepianie. W tym czasie nadal komponował pieśni i pierwsze operetki.

Od 1841 roku zaczęły przychodzić na świat kolejne dzieci Stanisława i Aleksandry Moniuszków (dziesięcioro, z których troje zmarło
w dzieciństwie).

Pierwszym dzieckiem była córka Elżbieta (artysta-grafik). Do dnia dzisiejszego żyją w Polsce, w Kanadzie i na Węgrzech liczni, autentyczni jej potomkowie.

Warszawscy potomkowie córki Kompozytora – Elżbiety Nawroczyńskiej z domu Moniuszko, to:

  1. Maciej Dehnel (1934) – absolwent warszawskiej AWF, emerytowany trener I klasy piłki siatkowej;
  2. Macin Dehnel (1976) /syn Macieja/ – absolwent warszawskiej AWF;
  3. Stanisław Dehnel /syn Marcina, wnuk Macieja/ (2004);
  4. Antoni Dehnel /syn Marcina, wnuk Macieja/ (2009)
  5. Mieszkający na Śląsku, w Myszkowie, potomkowie córki Elżbiety, to Maciej i Jerzy Modzelewscy i ich synowie.W Kanadzie mieszkają liczni potomkowie Elżbiety Nawroczyńskiej z domu Moniuszko. Najstarszą jest obecna nestorka rodu – Ewa Piros z domu Dehnel (1932), a teraz najmłodszym w tej linii rodu jest chłopiec ur. 26.01.2021 r.

Na Węgrzech też mieszkają liczni potomkowie córki kompozytora – Elżbiety Nawroczyńskiej. Praprawnuczka Kompozytora Elżbieta Badacsonyiné z domu Modzelewska, po ślubie z Węgrem, wyjechała z nim z Polski i tam rozrosła się ta gałąź rodu. Najstarszą w tej linii potomków Stanisława Moniuszki jest Marta Halmayné-Badacsonyi (1964). Jej córka Veronika Király-Halmay (1994; altowiolistka z zawodowej orkiestry węgierskiej, zamężna z puzonistą z tej orkiestry, na przełomie marca i kwietnia 2021 r. oczekuje narodzin córeczki Izabel).
Drugim dzieckiem kompozytora był syn Kazimierz, który zmarł we wczesnym dzieciństwie. W 1843 roku przyszło na świat trzecie dziecko kompozytora – syn Stanisław. Z jego linii żyje do dzisiaj 6-cioro potomków:

  1. obecnie najstarsza w tej linii rodu, Dorota Maria Janowska Moniuszko – Spaccini (1953; bezdzietna, mieszka z mężem we Włoszech);
  2. mieszkające w Warszawie: niezamężna Elżbieta Stanisława Alicja Janowska Moniuszko (1954; tłumacz j. hiszpańskiego) i jej córka Adrianna Danuta Janowska Moniuszko (ur. 1990; aktorka dramatyczna, absolwentka łódzkiej PWSFTiTV)
  3. żonaty mgr inż. Piotr Wojciech Moniuszko (1966) i jego córka Ewa Anna Moniuszko (1990),
  4. Artur Piotr Moniuszko (1969, absolwent warszawskiej Akademii Muzycznej im. F. Chopina.

Kolejnym synem Kompozytora był Bolesław (wiolonczelista, zmarł nie żonaty). Następnymi dziećmi w kolejności narodzin byli: córka Maria (zmarła jako dziecko), córka Jadwiga (do dzisiaj żyją w Polsce jej potomkowie), córki Zofia i Aleksandra (Aleksandra zmarła we wczesnym dzieciństwie), syn Jan (profesor petersburskiej Akademii Sztuk, artysta malarz; zmarł nie żonaty) i córka Cecylia (zmarła niezamężna). Praca twórcza i konieczność utrzymania licznej rodziny i służby (16 – 17 osób), wymagały od kompozytora ogromnego wysiłku, często ponad siły. Był niezwykle kochającym, wiernym małżonkiem, bardzo kochającym ojcem, bardzo religijnym katolikiem. Miał wesołe usposobienie, był lubiany w towarzystwie, ale nie był zwolennikiem hulaszczego trybu życia. Dowodem na to są m.in. jego listy do małżonki, które pisał z każdej podróży. Ich treść, niekiedy opatrzona wierszami autorstwa S. Moniuszki, była pełna gorącego uczucia do małżonki Aleksandry (czasem czule zwanej Omką) i rodziny, ukazywały poczucie humoru kompozytora, który lubił wymyślać przydomki także dla swoich dzieci. Do kilkunastoletniej córki Elżbiety z podróży napisał np. Elonku, a sam podpisał się Tatulczyk.

Przez całe życie kompozytor mieszkał w zaborze rosyjskim (Ubiel, Mińsk, Wilno, Warszawa). Władze carskie skutecznie utrudniały mu wystawianie jego oper i publikowanie innych jego utworów. Niemal każdą pieśń czy operę musiał tak opracowywać i tytułować, by nie budzić podejrzeń zaborcy. Z tego wynika m.in. tytuł dwunastu zeszytów „Śpiewników domowych”, które prawdopodobnie, w zamyśle Stanisława Moniuszki, miały być „Śpiewnikami narodowymi”. W „Strasznym dworze”, na wskroś patriotyczne przesłanie kompozytor ukrył pod pozorem tradycyjnych zwyczajów i zabaw polskiego dworu szlacheckiego. Słowa tenorowej Arii z kurantem z tej opery pozornie wyrażają tylko tęsknotę za przedwcześnie zmarłą matką, a w rzeczywistości – pragnienie odzyskania wolnej Ojczyzny. Pełna patriotycznej treści jest też Aria Miecznika ze „Strasznego dworu”, czy niektóre pieśni religijne S. Moniuszki. Stanisław Moniuszko był kompozytorem niezwykle pracowitym i płodnym artystycznie. W swoim niezbyt długim życiu (w wieku 53 lat zmarł w Warszawie na atak serca) skomponował 13 oper, 11 operetek, ok. 300 pieśni, 8 kantat i ballad, muzykę baletową, bardzo liczne utwory fortepianowe, orkiestrowe, organowe, kameralne.

Pragnął, aby jego muzyka brzmiała nie tylko w teatrach operowych czy w salonach arystokracji i szlachty. W swoje dzieła wplatał nuty muzyki ludowej, pochodzącej z tygla kulturowego tej części Polski, w której się urodził. „Halka”, „Flis” i „Paria”, to sprzeciw kompozytora wobec niesprawiedliwości społecznej tamtych czasów. Jego utwory religijne (ok. 65 mszy, litanii, psalmów, pieśni),
to oczywisty hołd oddawany Bogu, ale także staranie o podniesienie poziomu muzycznego śpiewów kościelnych.

Lata 1842 – 1858, to dla Stanisława Moniuszki czas wytężonej pracy twórczej, podróży artystycznych, poznawania kompozytorów zagranicznych (Dargomyżskiego, Smetany, Liszta) i wysiłki o uzyskanie lepszych zarobków na utrzymanie licznej rodziny.

28 lutego1854 r. kompozytor zaprezentował w Wilnie 2-aktową „Halkę”, często podróżował między Wilnem a Warszawą, bywał w Petersburgu. 1 stycznia 1858 r., to wielki sukces 4-aktowej „Halki” w warszawskim Teatrze Wielkim. Latem 1858 roku Stanisław Moniuszko podróżował do Krakowa, Berlina, Drezna, Lipska, Moguncji, Kolonii, Pragi, Weimar’u.

15 sierpnia 1858 r. otrzymał stanowisko dyrektora (głównego dyrygenta) warszawskiego Teatru Wielkiego, a 2 listopada tego roku na stałe przeniósł się z cała rodziną do Warszawy.

W lutym 1860 r. w Warszawie wystawiono operę „Hrabina”, 1 stycznia 1861 – operę Verbum nobile”. W grudniu 1861 r. S. Moniuszko po raz drugi wyjechał do Paryża, gdzie poznał osobiście Gioacchino Rossiniego, któremu w prezencie przekazał partyturę swojej III Litanii Ostrobramskiej. Dzieło zachwyciło włoskiego mistrza.

W 1864 roku Stanisław Moniuszko został pedagogiem w warszawskim Instytucie Muzycznym Apolinarego Kątskiego, prowadząc klasę chóralną, a następnie wykładał harmonię, kontrapunkt (jednym z jego uczniów był Zygmunt Noskowski) oraz kompozycję.

28 września 1865 r. owacyjnie przyjęto w Warszawie premierę „Strasznego dworu”. Jednak po Powstaniu Styczniowym carska cenzura zdjęła tę operę z afisza. Lata 1868, 1869 i 1870, to kolejno sceniczne sukcesy zagraniczne „Halki” (Praga, Moskwa i Petersburg).

5 listopada 1871 roku Stanisław Moniuszko dał ostatni swój koncert kompozytorski w siedzibie Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego (powstałego w dniu 15 stycznia 1871 roku z inicjatywy Władysława Wiślickiego, przy współudziale Stanisława Moniuszki, Józefa Sikorskiego, Ignacego Krzyżanowskiego, Adama Münchheimer’a, Wilhelm’a Troschel’a i Józefa Wieniawskiego).

4 czerwca 1872 r. nagły atak serca w warszawskim domu kończy życie Stanisława Moniuszki.

7 czerwca 1872 roku odbył się pogrzeb Ojca polskiej Opery Narodowej. Podczas mszy żałobnej w warszawskim kościele Św. Krzyża przy ul. Krakowskie Przedmieście, muzycy Teatru Wielkiego wykonali Requiem Stanisława Moniuszki, a o wielotysięcznym kondukcie żałobnym, który przeszedł za trumną na Powązki, mówiono, że przerodził się w patriotyczną manifestację Polaków. S. Moniuszko został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

W 1908 r. Warszawskie Towarzystwo Muzyczne im. Stanisława Moniuszki ufundowało nowy grobowiec „tuż za kościołem cmentarnym pod wezwaniem św. Karola Boromeusza”. 29 października 1908 r. przeniesiono do niego trumny ze zwłokami Stanisława i Aleksandry Moniuszków.

„…Cześć tobie, mistrzu! Niech pieśń twa płonie, niech budzi serca po wieczny czas,

któż dziś twą lutnię pochwyci w dłonie, kto twoim laurem otoczy skronie

i z twoją pieśnią stanie wśród nas?…”

„Na śmierć Stanisława Moniuszki”, autor nieznany, 1872

 

Tekst opracowała:

Elżbieta Stanisława Janowska Moniuszko, korzystając z przekazów rodzinnych oraz następujących publikacji:

  • „Almanach moniuszkowski”, Witold Rudziński, Jan Prosnak, Wyd. Czytelnik, Kraków 1952;
  • „W kręgu muzyki Stanisława Moniuszki”, red. T. Baranowski, współpraca H. Dębkowska, Białystok 2004;
  • „Duchowość Moniuszki”, Jerzy Klechta, Warszawa 2013.